Ethische Reflectie als Veranderinstrument

RibbonWood heeft een nieuwe training ontwikkeld: ‘Ethische Reflectie als Veranderinstrument’. Deze training is bedoeld voor iedereen die regelmatig wordt geconfronteerd met ethische vraagstukken en is gebaseerd op de succesvolle masterclass veranderkunde. Als je je meteen wilt inschrijven ga dan naar de site van RibbonWoodConsultancy en zoek daar naar Ethische Reflectie. In deze blog kun je lezen over het waarom en het hoe.

Om te beginnen: wat zijn ethische vraagstukken?

Ethiek is het geheel van morele principes. Moreel is het innerlijk gevoel van goed en kwaad. Ethische vraagstukken gaan dus over de vraag: doen we goed of kwaad? Of nog korter: doen we het juiste?

Een goed en ook triest voorbeeld is te vinden in de Kindertoeslagen Affaire. Deze affaire kon ontstaan doordat een Bulgaarse bende had ontdekt dat ze veel geld konden verdienen met Nederlandse toeslagen. Ze moedigden Bulgaren aan zich in te schrijven op een Nederlands adres om dan onterecht met terugwerkende kracht Nederlandse toeslagen aan te vragen. Omdat de Belastingdienst pas achteraf controleerde werd deze fraude pas ontdekt wanneer de fraudeurs weer terug waren in Bulgarije. Deze affaire maakte de politiek huiverig voor fraude met toeslagen. Het moest dus allemaal beter, strenger. In opdracht van de politiek werkte de Belastingdienst daarom aan een harde bestrijding hiervan. Dit had tot gevolg dat bij kleine fouten, zoals het niet voldoen van de eigen bijdrage, de volledige kinderopvangtoeslag terugbetaald moest worden. Hiervan werden ruim 24.000 aanvragers slachtoffer. Terwijl het zeker niet ging over 24.000 fraudeurs. Ouders die dit overkwam waren vaak niet bij machte het op te nemen tegen de Belastingdienst, of haar advocaten. Ze kwamen daardoor in persoonlijke en psychische problemen. Ook zijn er kinderen getroffen. Zo werden in de periode 2015 - 2022 ruim 2.000 kinderen uit huis geplaatst. Punt is dat de wetgever om moverende redenen fraude probeerde te beperken, maar dat dit te stringent werd vertaald tot een inhumaan systeem.

Het ethisch vraagstuk hier is: deed de overheid er goed aan om fraude zo streng te controleren? Het antwoord is inmiddels duidelijk: het systeem was te streng en in veel gevallen onrechtvaardig.

Het heersende systeem wil niet

Maar waarom, zou je je dan kunnen afvragen, hebben we dit niet eerder gesignaleerd? De Toeslagen Affaire heeft lang kunnen voortduren (2004 - 2019). Was er dan niemand die hiertegen in opstand kwam, of zelf maar het gesprek aanging. Waarom heeft dit zo lang moeten duren?

Het antwoord zit ‘m in het heersend systeem: werkwijze, structuur en cultuur. Vanuit de literatuur op dit onderwerp weten we dat het heersende systeem zich actief verdedigt tegen andere inzichten. Andere inzichten worden niet gehoord, niet begrepen, of bewust genegeerd. Dat dit gebeurt is op zich goed verklaarbaar. In dit geval was het logisch dat de politiek wil dat er goed wordt omgegaan met publiek geld. Dan ligt het ook voor de hand dat gezocht werd naar middelen om fraude zoveel mogelijk te beperken. Deze middelen werden gevonden op de as wetgever en uitvoeringsinstantie (Belastingdienst). En hier begint het. In deze relatie, binnen dit systeem, wordt verwacht dat de uitvoerder gewoon uitvoert. De gekozen maatregelen voor fraudebeperking hebben dit heersende systeem nog verder versterkt.

Binnen een systeem wordt gedrag dat hoort bij het systeem beloond en gedrag wat er niet bijhoort bestraft. Belonen kan door managers die het goed doen te promoveren. Straffen kan al zijn het juist niet promoveren. Op deze manier versterkt een systeem zichzelf en moet je wel van heel goede huize komen wil je dat veranderen.

Natuurlijk is geprobeerd om het inhumane in het systeem ter discussie te stellen: binnen de Belastingdienst, binnen de keten van wetgever naar uitkeringsinstantie; en vanuit de (advocaten van de) ouder(s). Maar dit tegengeluid was blijkbaar niet krachtig genoeg om het op te nemen tegen het systeem. Dat geluid werd pas in 2019 krachtig genoeg.

Waarom dan ethische reflectie?

Het zou goed geweest zijn als er ruimte was geweest voor de vraag: doen we het juiste? Dus als er ruimte was geweest voor reflectie. Onder andere daarom is reflectie wat ons betreft een must voor elke werkomgeving.

Door regelmatig te reflecteren wordt dit onderdeel van het normale proces en leren teams om zaken die blokkerend werken te bespreken en op te lossen. Door het regelmatig te doen ontstaat ook de bevestiging dat het goede gesprek in een veilige omgeving gevoerd kan worden en wordt de kwaliteit steeds beter. Teams kunnen zich op deze manier verbeteren.

Voorwaarde is dan niet alleen die veilige omgeving, maar ook dat het gesprek voldoende diepgang kent. Soms is het voldoende om de blokkades in de verschillende werkprocessen te bespreken, maar veel vaker wil je patronen zien en je wil je jezelf kunnen afvragen of het systeem als geheel wel voldoet.

Je komt in dit reflecteren daarom ook tot ethische vraagstukken. Deze zijn natuurlijk niet allemaal zo omvangrijk als de hier geschetste casus. Maar het loont om je ook met enige regelmaat af te vragen: zijn we met elkaar nog wel goed bezig? Doen we het juiste? Dan is het handig te weten hoe je hiermee omgaat als team, of als gespreksleider.

Maar in de Kindertoeslagen Affaire lukte dit toch ook niet meteen?

Organisaties zullen vanaf de top het besef moeten hebben dat reflectie normaal is, en dat gemaakte keuzes soms ter discussie kunnen komen te staan. Dan helpt het als je als team, of als gespreksleider, ook enige kennis van veranderkunde hebt. Dat je weet in welke context het team staat, in welke fase van ontwikkeling de organisatie; hoe een systeem werkt; wat weerstand is; hoe teams werken; etc. Om die reden bieden we een training aan waarin niet alleen wordt geoefend met het ethisch reflecteren, maar bieden we ook inzicht in een aantal relevante onderwerpen uit de veranderkunde.

Inschrijven of meer lezen

Als je dit interessant vind, Ethische Reflectie als Veranderinstrument, ga dan naar de training Ethische Reflectie. In de training gaan we in twee dagdelen aan de slag met twee cases die door de deelnemers worden aangedragen, leer je het model voor dilemmalogica te hanteren, krijg je inzicht in zaken als systeemverandering, weerstand, teamdynamiek en psychologische ruis. En, ter afsluiting, een leuke borrel met certificaat van deelname.